Ngày nay, dù đời sống văn hóa vùng người Tà Riềng có nhiều thay đổi, song việc sử dụng bếp lửa để nấu đồ ăn thức uống, sinh hoạt có một vị trí vai trò quan trọng trong mỗi gia đình vẫn được người Tà Riềng duy trì như một nét văn hóa truyền thống đặc sắc của dân tộc mình.
Nét văn hóa độc đáo
Nằm về phía nam của dải Trường Sơn, giáp với nước bạn Lào và trải dài theo trục của sông Thanh, sông Đắk Pring, yếu tố địa hình này đã phân chia vùng cư trú của người Triêng thành một “hành lang” nối liền với các bản làng của đồng bào Cơ Tu, Ve trong vùng. Người Tà Riềng sống tập trung ở hai xã: La Dêê và Đắc Tôi thuộc huyện Nam Giang (Quảng Nam) quy tụ ở những nơi có nguồn nước quanh năm không cạn để ăn uống, sinh hoạt gia đình và canh tác nương rẫy...
Xưa, tộc người Tà Riềng sống trên những dãy núi cao bằng nghề săn bắt, hái lượm và đốt rừng làm nương rẫy. Xuất phát từ đời sống lao động sản xuất, sinh hoạt, tín ngưỡng người Tà Riềng sở hữu những nét văn hóa độc đáo, đặc biệt là bếp lửa và quan niệm về thần lửa. Đêm đêm, họ đốt những đống lửa rất to để sưởi ấm và chống lại sự tấn công của thú rừng.
Bếp của gia đình anh Blút Vớt người Tà Riềng ở thôn Đắk Ốc, xã La Dêê, huyện Nam Giang, tinh Quảng Nam.
Trong làng, bất cứ nhà người Tà Riềng nào cũng phải có bếp lửa đặt ở giữa nhà để nấu ăn hằng ngày và phục vụ cho các lễ hội truyền thống trong hiến sinh trâu mừng lúa mới, vui hội choóc đăil, mừng được mùa,... Ngọn lửa cũng được đốt lên vào các dịp sinh hoạt, nhảy múa.
Trải qua bao đời nay, hình ảnh ngọn lửa trở nên quen thuộc, bếp phải luôn đỏ lửa, qua hình tượng lửa cháy và than đỏ tượng trưng cho đôi mắt tổ tiên thường xuyên phù hộ cho gia đình, gần gũi và đi vào tâm thức của cộng đồng người Tà Riềng trên huyện vùng cao Nam Giang.
Bếp xưa và nay
Theo quan niệm cổ truyền, người Tà Riềng luôn tin tưởng vào thần lửa. Người Tà Riềng cho rằng, để làm bếp lửa thật chu đáo, không phạm đến đấng thần linh, họ phải chọn ngày lành tháng tốt. Người lớn trong nhà phải dăn dạy con cháu để mai sau chúng biết được cái lý, cái văn hoá của dân tộc mình. Nếu không kiêng kị tốt thì gia đình dễ gặp những điều không may mắn. Hình ảnh của bếp là hiện thân của vị thần may mắn phù hộ trong gia đình, cộng đồng làng được tôn thờ. Bếp lửa luôn đem lại sự bình yên cho dân làng, mang đến sự hòa thuận, cuộc sống ấm no hạnh phúc, tạo ra của cải vật chất dồi dào cho mỗi gia đình… Do vậy, khi nấu ăn bên bếp lửa phải giữ gìn sạch sẽ.
Đêm xuống, phụ nữ người Tà Riềng ở thôn Đắc Ro và Đắc Rích xã Đắc Tôi, huyện Nam Giang tranh thủ thời gian đan gùi của gia đình
Đối với người Tà Riềng, bếp luôn được chủ nhà bảo vệ hết sức cẩn thận và nghiêm ngặt; trẻ em, người lạ mặt tuyệt đối không được đến gần. Đặc biệt, không được sờ mó, lấy đũa hoặc cây củi gõ vào bếp vì theo quan niệm làm như vậy là xúc phạm đến thần lửa, sẽ có điều xấu đến với gia đình. Theo truyền thống, xưa các gia đình người Tà Riềng sống cùng trong một ngôi nhà gồm nhiều bếp, mỗi gia đình nhỏ có một bếp riêng để nấu ăn. Vì vậy, khi đặt bếp cho mọi thành viên trong nhà là việc làm hết sức hệ trọng và mang nhiều ý nghĩa tâm linh. Trong gia đình, thường chủ nhà có tuổi mới đặt bếp. Sau khi thực hiện các nghi lễ liên quan, chủ nhà tổ chức giết heo, gà để cúng thần lửa trước khi các thành viên vào nhà ở, sinh hoạt, nấu nướng. Nếu trong nhà có bao nhiêu thành viên (cặp vợ chồng) thì có bấy nhiêu bếp được đặt, và lễ đặt bếp phải diễn ra trong một ngày.
Đêm xuống, phụ nữ người Tà Riềng ở thôn Đắc Ro và Đắc Rích xã Đắc Tôi, huyện Nam Giang tranh thủ thời gian quay sợi phục vụ nghề dệt của gia đình
Bếp của người Tà Riềng được kê 3 hòn đá lấy từ đầu nguồn, nơi có máng nước dân làng dùng để uống hằng ngày. Kể từ giờ phút đặt bếp, mỗi gia đình nhỏ là người đại diện cho bếp riêng của mình và chịu trách nhiệm tổ chức các nghi lễ cúng liên quan theo phong tục của làng. Trong căn nhà dài, ngọn lửa trong bếp chính (bếp của tiểu gia đình người cao tuổi nhất) không bao giờ tắt. Đêm, sau bữa cơm tối, cả nhà ngồi quây quần bên bếp lửa chính. Ngọn lửa ấy không chỉ có giá trị sưởi ấm mà còn là vị thần chứng giám những điều giáo huấn mang tính dòng tộc, cộng đồng. Việc làm này đến nay đã ăn sâu vào tiềm thức mà còn nét văn hóa cổ truyền của người Tà Riềng huyện vùng cao Nam Giang.
Khi người Tà Riềng chuyển cư hoặc dời làng đến nơi ở mới, việc di chuyển chỗ ở không tổ chức riêng lẻ từng hộ mà bắt buộc phải tập trung cả làng theo phán quyết của Hội đồng già làng. Theo truyền thống, bao giờ họ cũng mang những hòn đá ở bếp cũ để làm bếp mới. Bếp vẫn được người Tà Riềng ở huyện Nam Giang (Quảng Nam) gìn giữ cho đến ngày hôm nay. Mỗi góc bếp đều có những luật tục thể hiện trong đó là văn hoá rất riêng không lẫn với bất cứ dân tộc nào khác. Khi mỗi dịp Tết đến Xuân về mừng năm mới đến, gia đình người Tà Riềng lại quây quần bên bếp lửa. Quanh những câu chuyện bên bếp lửa, rất nhiều sử thi, những câu truyện cổ, những làn điệu dân ca mượt mà của người Tà Riềng được họ truyền từ đời này qua đời khác.
Sinh hoạt của một gia đình người Tà Riềng ở thôn Đắc Tà Văng, xã Đắc Tôi
Ngày nay, kinh tế phát triển và để phù hợp với môi trường sống mới, nhiều cặp vợ chồng người Tà Riềng huyện vùng cao Nam Giang sau khi cưới xong đã xin phép hai bên gia đình ra ở riêng, làm nhà riêng cái bếp nguyên mẫu bằng 3 hòn đá cũng được họ thay bằng bếp có chân bằng sắt, bếp ga, bếp điện tiện lợi hơn nhiều. Nhưng bà con người Tà Riềng vẫn thích và có thói quen sử dụng bếp của dân tộc mình và những tập tục liên quan đến bếp luôn được người Tà Riềng gìn giữ và bảo tồn với bếp ba chiếc gắn liền với đời sống của người Tà Riềng huyện vùng cao Nam Giang từ bao đời nay./.
Bài và ảnh: Nguyễn Văn Sơn
